Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Badanie losów swojej rodziny wymaga gotowości, by się rozstać z wyobrażeniami i iluzjami na jej temat, a w związku z tym i na swój własny.

Kto rozumie te kody, ten wie, że cała czułość matki trafia do szarlotki, i nigdy nie zwątpił w jej miłość.

(...)jej matka uczuciowa i wrażliwa w relacji z dziećmi zostawała oschłą - jej matka ją tego nauczyła. Nie pamiętam z dzieciństwa kobiet które by okazywały czułość , nie okazywały uczuć, nikt nie słyszał słów jesteś kochany. Wychowanie dzieci oznaczało bardziej ich hodowanie.

Małżeństwo chłopskie to spółka, która ma zabezpieczać przetrwanie rodziny, a nie romantyczny, emocjonalny związek ludzi sobie bliskich.

Kultura patriarchalna - wiejska zaprogramowuje kobietę do odgrywania przez nią schematycznych ról, nie budząc w niej poczucia prawdziwej bliskości, solidarności z własnym dzieckiem, pozbawiając instynktu schronienia i wspierania go. Produkt tej kultury - kobieta nie zadaje sobie pytania czy jest dobrą matką w ocenie swojego dziecka lecz czy jest w oczach męża, księdza czy innych osób plemiennej starszyzny.

Mieszkająca w Ameryce Alice Coleman Schelling, pochodząca z łódzkiej kupieckiej rodziny Hechtkopfów, zapamiętała opowieść o tym, jak jej babcia Regina zatrudniała w Łodzi służącą.

– Czy masz kawalera?

– Ta, proszę pani.

– To bardzo dobrze. Cieszę się. Jak ma na imię?

Służąca w zakłopotaniu, wiercąc się, podaje imię.

– To ładne imię. Możesz mieć wychodne ze swym chłopcem w niedzielę.

– Dziękuję pani.

– A ty jak masz na imię?

– Zosia, proszę pani.

– To też ładne imię. Ale jeśli zawołam na ciebie Basiu, Kasiu czy Jasiu, chcę, byś wiedziała, że to chodzi o ciebie, i przyszła, kiedy proszę.

...,stosunki prawne i społeczne uległy wprawdzie głębokiej transformacji i dziś wiele sytuacji opisanych w książce nie mogłyby się zdarzyć, ale po stu latach nie jesteśmy ani o jotę lepsi, a chciwość i silnie zakorzenione pragnienie dominacji wciąż prowadzą do wyzysku i pogardy.

U nas rodzą matki po to, by było co chrzcić i grzebać. Rodzić jest zasługą, a grzebać faktem tak zwyczajnym, że mniej się na śmierć dziecka zwraca uwagę niż pożal się Boże na padnięcie bydlęcia.

Jadą goście, jadą, koło mego sadu, do mnie nie przyjadą, bo nie mam posagu.

Służące stały się unieważnioną grupa społeczną, nie doczekały się dokładnego opisu, archiwa i dokumentacja z nimi związana są bardzo skromne. Tak jak zawsze pozostały nieistotne. Dlatego napisałam tę książkę, mając nadzieję, że choć w małym stopniu uda się przywrócić je naszej pamięci. Dedykuje ją nie tylko pamięci służących, lecz także tym, którzy wystrzegają się cynicznej wiary w to, że świata nie da się zmienić.
Optymizm jednak byłby przedwczesny, stosunki prawne i społeczne uległy wprawdzie głębokiej transformacji i dziś wiele sytuacji opisanych w książce nie mogłoby się zdarzyć, ale po stu latach nie jesteśmy ani o jotę lepsi, a chciwość i silnie zakorzenione pragnienie dominacji wciąż prowadzą do wyzysku i pogardy.

Przede wszystkim - według podręcznika dla służących z 1930 roku - dziewczyna dowiaduje się, że:
-Służąca rozmawia z państwem w pokoju, s t o j ą c.
[rozstrzelenie w oryginale].

Panie, kto się zna na piśmie, ten się do piekła ciśnie.

Hoja, hoja, mamko moja, nie dejcie mnie za kowala. U kowala siwa brioda, a ja pikna jak jagoda.

(...) jak scyzoryk, którym chleba nie ukroisz, ale tak jest ostry, że się nim okaleczyć możesz. (Walery Wielogłowski "Rady dla kucharek").

Kobiety (...) płacą podwójnie: niezdolnością do autentycznej, głębokiej więzi z najbliższymi z jednej strony, a z drugiej oskarżeniami o to, że nie potrafią się wyzwolić z roli ofiary...

Oto mamy polską chamofobię - traktowanie chłopów i wszystkiego co wiejskie jako czegoś gorszego, wstydliwego. Jeżeli ludziom daje się ciągle do zrozumienia, że są gorsi, nawet jeżeli ktoś jest inteligentem najwyższego stopnia - profesorem, ale pochodzenia chłopskiego to pozostaje inteligentem zza stodoły. Czy tacy ludzie nie mogą mieć kompleksu??

Chłop je kurę, gdy zachoruje albo gdy kura jest chora.

Służąca może odejść ze służby tylko wtedy, gdy w związku z wykonywaną pracą jej życie lub zdrowie jest zagrożone. Albo gdy pan próbuje ją „nakłonić do uczynków przeciwnych prawu lub obyczajom”, nie daje słudze niezbędnej żywności lub umieścił ją w miejscu szkodliwym. Powszechne przeciążenie pracą nie jest powodem, dla którego służąca mogła odejść. Jeśli zakończy pracę przed upływem umowy, może trafić do więzienia, porzucanie służby jest przestępstwem.

Kara fizyczna to wyłącznie sprawa rodziców , jeśli nie przeradza się w katowanie, nikogo nie interesuje, że na ciele dziecka widać ślady pasa lub dyscypliny.

Wiejska dziewczyna musi być przede wszystkim robota, by okazać się przydatną.

Cza­so­pi­smo zytek „Przy­ja­ciel Sług” (zwłasz­cza póź­niej­sze edy­cje pod nazwą „Głos Dziew­cząt Pol­skich”) to przede wszyst­kim na­rzę­dzie agi­ta­cji i pro­pa­gan­dy. W nie­wiel­kim stop­niu in­te­re­su­je się so­cjal­ny­mi pro­ble­ma­mi słu­żą­cych, te­ma­ty ar­ty­ku­łów do­ty­czą przede wszyst­kim za­gad­nień mo­ral­nych. Od czasu do czasu re­dak­to­rzy udają się także na front walki ide­olo­gicz­nej: stra­szą bol­sze­wi­ka­mi, so­cja­li­sta­mi i Ży­da­mi i wzy­wa­ją dziew­czy­ny do obro­ny Ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go przed „tymi bez­boż­ni­ka­mi”. (...)

Prze­strze­ga­ją też przed sztu­ką i li­te­ra­tu­rą. Przed wszyst­kim, co może mącić w gło­wie; co może po­ka­zać, że jest inny świat; co wzbu­dzi­ło­by tę­sk­no­tę dziew­cząt za spra­wie­dli­wo­ścią; co mo­gło­by obu­dzić ich gniew, a przede wszyst­kim od­su­nąć je od Ko­ścio­ła.

"Czy­ta­nie wielu ro­man­sów i po­wie­ści nawet nie­zu­peł­nie złych w na­stęp­stwie jest za­wsze szko­dli­wem, bo za­pa­la wy­obraź­nię uro­jo­ny­mi ob­ra­za­mi, więc nie­praw­dzi­wy­mi, i daje po­ję­cie cał­kiem fał­szy­we o życiu. Książ­ki tego ro­dza­ju spra­wią, że bę­dziesz nie­za­do­wo­lo­ną ze skrom­nych sto­sun­ków, w któ­rych ży­jesz, a obu­dzą pra­gnie­nia, które cię uniesz­czę­śli­wią, bo nigdy speł­nio­ne być nie mogą. Co wię­cej zby­tecz­ne czy­ta­nie uczy­ni cię nie­zdol­ną osią­gnąć szczę­ście do­mo­we. Taka książ­ka, którą co chwi­lę do ręki bie­rze­my z chę­cią prze­czy­ta­nia jak naj­prę­dzej do końca, jest naj­więk­szą prze­szko­dą do su­mien­ne­go wy­peł­nie­nia co­dzien­nych obo­wiąz­ków i za­po­rą do­mo­we­go za­do­wo­le­nia".

Konstancja nie zamierza się poddać. Autorytetem większym jest dla niej ksiądz, więc obiera częstą w patriarchalnych rodzinach kobiecą strategię. Mówi mężowi: "zgoda", i robi swoje. Życie takich kobiet jak ona jest pełne tajemnic, oficjalnie godzą się na uległość, nie rezygnując jednak ze swoich pragnień. Babski spryt, oto czego im trzeba: utrzymać męża w przekonaniu, że on rządzi, ale osiągać swoje cele, zwłaszcza jeśli dotyczą dzieci, one są bowiem dla kobiety najważniejsze i dla nich ryzykują gniew męża.

Córka to baba, a "baby przecież chłop nie zrozumie".

Najwięcej zmartwienia w moim życiu – pisze po latach Jadwiga Krok z domu Szkraba – było z powodu szkoły, do której chciałam koniecznie chodzić, a nie miałam butów.”
W dzień, kiedy się dowiaduje, że nie będzie się uczyć w szkole, wpada w rozpacz i do wieczora płacze.

Nie tylko an­kie­ta, ale język kwe­stio­na­riu­sza i styl, w jaki zwra­ca­ły się spo­łecz­ni­ce do po­gar­dza­nej po­wszech­nie grupy pra­cow­nic, były ewe­ne­men­tem, bo jak pi­sa­ła pu­bli­cyst­ka „Ogni­wa”: „Wzię­ły się do tego ko­bie­ty, które same pra­cu­ją na chleb, i zwró­ci­ły się nie jak panie do sług, ale jak pra­cow­ni­ce do pra­cow­nic”. Dla­te­go w py­ta­niach do słu­żą­cych użyto nie­co­dzien­nej formy „pani”: „Czy pani sypia w kuch­ni? Czy ma pani wy­chod­ne?”. „Pani” do Ma­ryś­ki, tego jesz­cze nie było!

Wła­dy­sław Rab­ski, pu­bli­cy­sta „Ty­go­dni­ka Ilu­stro­wa­ne­go”, ma nie­zły ubaw i po­sta­na­wia na­pi­sać na ten temat fe­lie­ton, po­nie­waż razi go ta forma „nie­do­sto­so­wa­na do po­zio­mu umy­sło­we­go słu­żą­cych” i po­dej­rze­wa, że „Kasia, wy­czy­taw­szy, że do niej mówią pani, za­trzę­sie się ze śmie­chu i wy­rzu­ci kwe­stio­na­riusz do śmie­ci”. Leon Bel­mont, ese­ista i tłu­macz w „Ogni­wie”, daje odpór Rab­skie­mu:

„Pani” do słu­żą­cej, ale niech­że pan Rab­ski uda się na ma­jów­kę na Bie­la­ny, gdzie zbie­ra się nasz lud, albo niech zaj­rzy na balik, wy­pra­wio­ny przez służ­bę z po­wo­du ja­kiejś Kasi. Usły­szy, że służ­ba mia­nu­je się nader czę­sto imie­niem „Pani!”. Jest to zwrot mowy, który mocą przy­kła­du z góry prze­cho­dzi z po­ko­ju ba­wial­ne­go do kuch­ni, z sa­lo­nu na po­dwór­ko. Nie wszyst­kie Ma­ry­sie i Kasie za­trzę­są się ze stra­chu lub za­ko­ły­szą ze śmie­chu. Nie­któ­re po­czu­ją, że zwra­ca­ją się do nich nie po pań­sku, nie z roz­ka­zem, lecz przy­jaź­nie, z sza­cun­kiem dla god­no­ści ludz­kiej.

W domu rodziny W. nikt na ziemi nie sypia. Za to na piecu śpi tak zwana komornica. Tak nazywa się te, które nie mają swojego domu. Dziewięćdziesięcioletnia kobieta jako zbędna tuła się po obcych. Pomaga przy dzieciach w zamian za kąt do spania. W Dzikowcu rzeczywiście dostała kąt, na piecu.

Z danych Jana Curzytka wynika, że kobieta na wsi pracuje o co najmniej pięćset godzin rocznie więcej, czyli o ponad 15 procent dłużej niż mężczyzna. Podczas gdy ona potrafi zastąpić mężczyznę przy sianiu, bronowaniu, zwózce, mężczyzna nie wyręcza żony w jej pracy.

Panie, kto się zna na piśmie, ten się do piekła ciśnie.

W II RP dla wielu chłopskich rodzin, szczególnie dla starszego pokolenia, szkoła i edukacja to wciąż sprawy pańskie, a nie chłopskie, tak było od wieków. Przyzwyczaili się do wykluczenia, powściągania ambicji, minimalizowania potrzeb i znajdowania swojego miejsca w szeregu. Dobrze pamiętają, jakie wyrzeczenia ponosili ci, którzy sięgali po nie swoje.

I nieraz o Boże Ty jeden wiesz jak mi ciężko samej borykać się z tymi myślami, które jak nocne puszczyki królują w mej duszy.