Nie wiem, czy znajdzie się w Polsce druga tak artystyczna rodzina, jak słynny ród Kossaków - dziadek Juliusz był uznanym malarzem i w jego ślady poszedł ojciec naszych winowajczyń, Wojciech, współautor słynnej „Panoramy Racławickiej”; syn Wojciecha również został malarzem (choć już mniej znanym),a kuzynka Jerzego, Zofia Kossak-Szczucka napisała między innymi słynną „Pożogę” przetłumaczoną na kilka języków. Można by wymienić jeszcze kilkoro znanych Kossaków, ale wszyscy i tak wiemy, że chwilowo chodzi nam o dwie siostry, córki Wojciecha - Marię Pawlikowską-Jasnorzewską i młodszą, Magdalenę Samozwaniec. Zwłaszcza o nią.

Najsłynniejsze siostry polskiej literatury były uzdolnione - można by rzec - w przeciwnych kierunkach. Podczas gdy starsza tworzyła poważne, ale i romantyczne poezje, druga spełniała się jako satyryczka, krytycznym i dowcipnym okiem patrząc na otaczającą je rzeczywistość. Były różne, ale nie można zaprzeczyć, że bardzo się kochały (choć sceny awanturniczych kłótni o byle jaką szmatkę do tej pory tkwią w mojej pamięci) i były sobie niezmiernie bliskie. Mówię o tym, ponieważ w zbiorze listów Magdaleny Samozwaniec do rodziny i przyjaciół zebranych i opracowanych przez Rafała Podrazę Lilka - czyli Pawlikowska-Jasnorzewska - odgrywa niebagatelną rolę. Choć umarła młodo, a listy do niej to zaledwie kilka, na niemal trzysta stron, to jej osoba przewija się przez lwią część korespondencji. Na zawsze pozostała w oczach młodszej siostry piękna, mądrą, wrażliwa, obdarzona wielkim talentem i przede wszystkim - żywa.

„Moich listów nie pal!” to coś więcej niż zwykły zbiór korespondencji znanej artystki do rodziny i znajomych. Przewija się tutaj tyle znanych nazwisk, że Magdalenie Samozwaniec można naprawdę pozazdrościć tylu znajomości. W ogóle, tamten świat jawi się - po lekturze listów - jako zupełnie inny niż teraz przez wzgląd na warstwę kulturalną właśnie. Artyści - pisarze, malarze, krytycy, aktorzy - byli ze sobą blisko w sposób, jaki teraz w świecie kamer, reporterów i gapiów byłby niemożliwy. W korespondencji wyczuwalna jest bliskość, troska o drugą osobę, ciepło i dobroć - najzwyklejsza i tym samym najprawdziwsza. Autorka „na ustach grzechu” pisała między innymi do Juliana Tuwima, Jana Brzechwy, Zofii Sztaudynger, Juliana Przybosia, Kornela Makuszyńskiego, Natalii Gałczyńskiej czy Jarosława Iwaszkiewicza - słowem do całej śmietanki towarzyskiej tamtych czasów. W listach - dłuższych i krótszych - opisuje pokrótce swój stan zdrowia, samopoczucie swoje i najbliższych, wspomina swojego psa i - co ciekawe - nie zapomina nigdy upomnieć się o swoje. Niekiedy jej prośby i przypominania wydawały mi się odrobinę nachalne, ale kto wie?, może kiedyś ludzie obywali się bez zbędnej kurtuazji i owijania w bawełnę, nie czaili się i mówili co im leżało na sercu...a może taka była po prostu Magdalena Samozwaniec, Magaś, Madzia, Madziuchna...?

Listy nie zostały ułożone przez Rafała Podrazę chronologicznie, lecz według adresatów. Z jednej strony może to wzbudzać niekiedy konsternację u czytelnika, ponieważ takie ułożenie sprawia, że dość często zostajemy wciągnięci w wehikuł czasu, przypadkowe retrospekcje i powtórzenia. Z drugiej strony jednak, w takim wydaniu panuje większy porządek, można śledzić relacje, a także zmiany w nich. Oprócz tego, przed każdym nowym adresatem możemy zapoznać się z fotografią persony, do której pisała siostra Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Są tutaj także inne fotografie, z których większości - przeczytawszy zarówno Marię i Magdalenę, Zalotnicę niebieską, Magdalenę, córkę Kossaka, jak i kilka innych książek dotyczących sióstr - do tej pory nie widziałam. Załączone są zarówno fotografie z dedykacją, które oryginalnie Samozwaniec dołączała do listów, jak i zdjęcia związane w jakiś sposób z tematem korespondencji.

Podczas lektury książki „Moich listów nie pal!” śledzimy wydarzenia z życia nadawczyni, które często rozwijają się w miarę odkrywania zawartości kolejnych kopert. Jesteśmy więc świadkami walki, jaką córka znanego malarza toczyła o Kossakówkę - dom z dzieciństwa w Krakowie, w którym jej siostra tworzyła jedne ze swoich pierwszych wierszy, a ojciec malował kolejne obrazy, by zapewnić swojej rodzinie dobrobyt. Czytamy o jej staraniach, aby przenieść grób siostry z Manchesteru, w którym zmarła, do ojczyzny; obserwujemy jej zmagania z książką Zalotnica niebieska, do której materiały zbierała bardzo długo, widzimy związane z tym wątpliwości pisarki, próby, zniechęcenie i zmęczenie.

Najbardziej ubódł mnie - choć wiedziałam to już wcześniej, jednak co innego przeczytać słowa samej Samozwaniec - stosunek pisarki do swojej córki, Teresy. Jawny brak zainteresowania losami córki, obojętność na jej życie... Choć nie pasuje to do wizerunku ciepłej, niezwykle rodzinnej i zabawnej kobiety - cóż - taka była autorka „Komu dziecko, komu?”. Zresztą ani Lilka, ani jej siostra nigdy nie miały nawet minimalnie rozwiniętego instynktu macierzyńskiego; żadna nie chciała mieć dzieci i otwarcie się do tego przyznawały, los jednak chciał, że jedna z nich urodziła córkę, która - jak wynika z listów i innych książek o siostrach - była dla niej mniej ważna niż niejedna znajoma.

Lektura „Moich listów nie pal!” jest przyjemna i szybka; Magdalena Samozwaniec zawsze miała cięty język (choć ciekawa jestem, jak poradziłaby sobie w dzisiejszych czasach),dlatego jej listy są często zabawne, pełne humoru - również czarnego - i ciekawych anegdot. Jest w nich też wiele wspomnień dotyczących rodziców i siostry. Równie mało miejsca co córce, poświęca z kolei swojemu bratu Jerzemu, lecz z nim ani ona, ani poetka nigdy nie były w zbyt zażyłych stosunkach - traktowały go chłodno i z dystansem. Jednak mimo kilku rys na charakterze Magdaleny Samozwaniec - które swoją drogą niezbędne są do tego, aby powstał nam przed oczami obraz człowieka z krwi i kości - jawi nam się ona przede wszystkim jako osoba ciepła, czuła, serdeczna i niezwykle przyjazna. Chętnie pisała listy - i dobrze, dzięki temu mamy kolejny jej obraz, kolejny portret, jakiego nie powstydziłby się ani Juliusz, ani Wojciech Kossak. Szkoda, że w XXI wieku sztuka epistolarna to taka rzadkość - listy potrafią rozniecić w nas emocje (z czego dobrze zdawała sobie sprawę Samozwaniec, pisząc w jednym z listów do Anny Kruczkiewicz tytułowe „Moich listów nie pal!”),o jakich dzisiejsze formy przekazywania wiadomości, mogą tylko pomarzyć... Zresztą, moje słowa są tu zbędne - oddaję głos siostrze Magasia, Lilce:

Ktoś list dostał. Komuś serce bije.
Idzie czytać pod kwitnące jabłonie.
Czyta. Chwyta się ręką za szyję
i dno traci, i w powietrzu tonie.*

*M. Pawlikowska-Jasnorzewska: „List”

Sylwia Sekret