Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Wielkie podziękowania dla wydawnictwa „Od Do” za umożliwienie mi spotkania z twórczością Aloisa Hotschniga. Ten ceniony i nagradzany w Austrii pisarz, u nas, a być może i w wielu innych miejscach na świecie, pozostaje całkowicie nieznany. Wielka to szkoda, gdyż opowiadania zamieszczone w tomie „Na siedząco lepiej się ucieka” są hipnotyzujące, mają własny, niepowtarzalny styl i formę, wciągają nas w swój spowolniały, somnambuliczny świat, w którym nic nie jest na zawsze tym samym, zmianom ulegają ludzie, miejsca, przedmioty, a także, a może jednak tylko, ich subiektywne postrzeganie. Pełno tutaj szczegółów, drobiazgów, na które bohaterowie są bardzo wyczuleni, a które dla nas z początku tworzą niezrozumiały chaos pogubionego umysłu, dopiero w miarę czasu zaczynamy bardzo intuicyjnie go porządkować.

Książka zawiera dwa, formalnie jakże różne, tomy opowiadań. „Na siedząco lepiej się ucieka” to treści złożone z samych dialogów, zlepków rozmów. Mamy wrażenie, że siedząc w pobliżu podsłuchujemy bohaterów, raz włącza się jedna rozmowa, za chwilę jednak zanika w tle, by zrobić miejsce kolejnej. Są na tyle mocne, wyraziste, że nietrudno nam wyobrazić sobie osoby, które je prowadzą, sytuacje, relacje, w jakich pozostają, mimo całkowitego braku jakiegokolwiek komentarza odautorskiego. Przed naszymi oczami rozgrywają się całe historie, niczym sceny w teatrze, pierwsza, druga… uzupełniają się i komponują. Przy czym nie mam tutaj na myśli teatralności w sensie napuszonej sztuczności, o nie. Tutaj dominuje naturalność i bezpretensjonalność, co każe widzieć w autorze doskonałego obserwatora i zdolnego psychologa, potrafiącego wczuć się i wykreować bogatą, autentyczną rzeczywistość.

Wchodzimy w krąg ludzi samotnych, życiowych outsiderów, wiek, choroba, niepełnosprawność w dużym stopniu wykluczyły ich z głównego nurtu życia. Pozostają wspomnienia i pogodzenie się z dniem dzisiejszym. „Umbria to piękny czas, Karl. Nasze podróże. Teraz podróżujesz już tylko ty. Ale i tak tylko w sklepie między regałami. Przez okno widzę, jak wyruszasz w podróż. I codziennie przynosisz nie to, co trzeba. Ale też i to, co jest potrzebne.” Dawną Parmę, Cattolikę, czy Kartitsch zastąpiły coraz krótsze podróże, do przyjaciół w domu opieki, do marketu… Małże i paelle odeszły w zapomnienie. Ich miejsce zajęły dietetyczne, bezpieczne dania, wokół których toczą się rozmowy.

Przenosimy się do miejsc, których sami nigdy byśmy nie wybrali. Do domów opieki, przychodni, gdzie króluje starość i choroba, samotność i bezradność, zamazujące się kontury obecnej rzeczywistości, stapiające to, co było dawniej z tym, co ledwie przed chwilą, a już umyka. Sami bohaterowie nie są pewni własnych myśli, spostrzeżeń, skojarzeń. Zwracają się więc ku nam, zakłopotani, byśmy pomogli im poukładać splątane w umyśle nici, a my z ochotą podejmujemy się roli detektywa w tym labiryncie.

Oglądamy stare fotografie, migawki z wojaży, uroczystości rodzinnych, randek… próbujemy pomóc bohaterom odpowiedzieć na zadawane w pomieszaniu pytania: „Ja jestem ten obok kogo? Powiedz, mieliśmy w ogóle dzieci? Ile tych dzieci niby mieliśmy? Ten obok kogo jestem, mówisz?” Dialogi są niezwykle sugestywne, prawdziwe, emocje bohaterów wyraźnie wyczuwalne, ich zagubienie, usilne próby porządkowania rzeczywistości, gorączkowe poszukiwania jakiegoś punktu zaczepienia, który nie pozwoli im zniknąć – to wszystko się nam udziela, uruchamia empatię, przywodzi na myśl rodzinne doświadczenia. Te historie żyją, toczą się, dramaturgicznie są doskonałe. Autor prowadzi grę z językiem, każe mu się powtarzać, zawieszać w próżni, jakby myśli uciekły pozostawiając pustkę, drżeć, unosić się w nagłym poruszeniu. Niekiedy napotykamy chaotyczny ciąg słów nie potrafiącego skupić się umysłu, strumień myśli, w bezładnych zdaniach pobrzmiewa niepewność. Czas to się wydłuża, to znów kurczy, plącze, zdaje się mieć własne życie, zupełnie niezależne. „Na czwartym piętrze dni są jeszcze dłuższe, a przecież już na drugim ciągną się w nieskończoność. Na piątym słonce nigdy nie zachodzi. Po wstaniu wychodzimy na korytarz i wjeżdżamy na czwarte piętro, żeby złapać trochę słońca. I popatrzeć na jezioro. Potem wracamy schodami do siebie, do cienia. I znowu mieliśmy jakieś zajęcie.”

Życie jest teraz czekaniem. Na bliskich, na koniec dnia, na kolejny posiłek, który jest jego miarą, na leki, na rozmowę z lekarzem, a w końcu… na śmierć. „Najważniejsze to umrzeć w porę. Umrzyj, kolego, w porę, zawsze sobie powtarzam. Tylko kiedy niby jest ta pora, nigdy się przecież tego nie chce.” Starają się więc być przydatni, „choćby lekarzom. W końcu dzięki naszym chorobom mają z czego żyć.” Jest ich coraz mniej, przestrzeń wokół nich pustoszeje. Niekiedy widzą bliskich, których już nie ma i tracą orientację, czy przebywają jeszcze pośród żywych, czy może już po drugiej stronie… My też nie do końca to wiemy. Bohaterowie opowiadań pozostaną z nami na długo, ich autentyzm obudził bowiem w nas pytania i wątpliwości, z którymi nie bardzo chcieliśmy się zderzyć.

Drugi tom, zatytułowany „Dzieci to nie uspokoiło” prowadzony jest już przez narratora, samego bohatera albo też zewnętrzny głos, doskonale zorientowany w najdrobniejszych niuansach uczuć i myśli bohatera. Znów mamy do czynienia z człowiekiem niepewnym, kim naprawdę jest i gdzie ma szukać swojego miejsca. To ktoś w kryzysie, z rozpękniętą osobowością, niekiedy ogarnięty obsesją obserwowania innych, całkiem obcych ludzi, uczestniczenia z ukrycia w ich monotonnym, nudnym życiu, w braku pomysłu na własne. Wciągnięty w tę niebezpieczną grę powoli zatraca siebie, nie potrafi jednak jej przerwać. Obserwuje, sam również będąc obserwowany. Znaczenie ma tutaj każdy detal, skrupulatnie opisany, pisk opon hamującego auta, rozwiązane sznurówki, tramwaj skręcający w ulicę czy dźwięk dzwonów pobliskiego kościoła. Nie wiadomo, co może pobudzić umysł do pracy, uruchomić zatarte wspomnienia, by w rezultacie wrzucić bohatera we właściwą szufladę życia, w której się rozpozna. Tymczasem „Nazwiska na jego drzwiach wciąż się zmieniały. Rano wychodził z domu i rozpoznawano go, chociaż wcale nie jako tego, za którego akurat sam się podawał. Inni wiedzieli za kogo należy go uważać, przynajmniej na to wyglądało. Stawał się kimś, kogo chcieli w nim widzieć, nie angażując się i nie udając, i niezależnie od tego, jak się zachowywał, zawsze zdawało się, że odpowiada to osobie, z którą akurat rozmawiał.”

Mamy do czynienia z obserwacją świata dziwacznego, w pewnym sensie ułomnego, zdeformowanego, w którym niemal nic nie jest na właściwym miejscu i nie wygląda na to, by miało się na nim znaleźć. W dodatku obserwację tę śmiało można nazwać uczestniczącą, bowiem wciągnięci w tę delirkę, próbujemy pomóc ją rozwiązać, poukładać elementy w prawdopodobnym porządku, co nie do końca ma prawo się udać. Krążymy wszak w skomplikowanych umysłach ekscentryków, oryginałów, starców z demencją, ludzi pokonanych przez samotność, wszystkich tych odrzuconych na margines, niezrozumianych i niepojmujących samych siebie. I jest to podróż fascynująca, w dodatku ani trochę nie ponura. To ludzie przyjmujący swój los zupełnie naturalnie, a nawet z poczuciem humoru. Obserwatora, czy jest nim bohater, czy też narrator w trzeciej osobie, cechuje chłodny obiektywizm, racjonalny dystans. Silne zaangażowanie budzi się w nas nie na skutek dramatycznej, emocjonalnej narracji. O tę tutaj trudno. Budzi się na zasadzie przeciwwagi, kontrastu, sprzeciwu, kiedy to stajemy się bohaterem, utożsamiamy z nim i nie chcemy, nie potrafimy pozostać bierni. Ów chłód, rezerwa są sprawcze, nie pozwalają nam stać z boku.

Genialna to proza, eksperymentująca na wielu polach, począwszy od sposobu opowiadania historii, przez wewnętrzne bogactwo bohaterów i wiarygodne przedstawienie ich potyczek z sobą i ze światem, po samą warstwę językową, nowatorskie zestawienia słów, ich deformacje, powtarzalność, zabiegi kształtujące, by forma narracji dorównała samej treści, tworząc spójną, ekscytującą całość, która długo jeszcze będzie w nas rezonowała.
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

Wielkie podziękowania dla wydawnictwa „Od Do” za umożliwienie mi spotkania z twórczością Aloisa Hotschniga. Ten ceniony i nagradzany w Austrii pisarz, u nas, a być może i w wielu innych miejscach na świecie, pozostaje całkowicie nieznany. Wielka to szkoda, gdyż opowiadania zamieszczone w t...

Rozwiń

Zwiń

„Może taka jest historia ludzkości: krótkotrwała iluzja szczęśliwych zwycięstw w długim kontinuum bolesnych, rozczarowujących klęsk.”

„Miasto Zwycięstwa”, najnowsze dzieło Salmana Rushdiego, jest wspaniałą, epicką przypowieścią o naturze człowieka, świata, pułapkach władzy i naturalnych cyklach powtarzalnej historii, która, niechybnie zapominana, raz za razem daje nam nauczkę, gdy zbyt daleko zapędzimy się w zgubnej ułudzie własnej wielkości. Narrator snuje tę, na wpół prawdziwą, na poły zaś zmyśloną historię, korzystając z odręcznych zapisków Pampy Kampany, niekiedy przytaczając je dosłownie, najczęściej zaś tylko omawiając, z zastrzeżeniem sobie prawa do pewnych zmian.

Pampa Kampana to główna bohaterka, jako dziewczynka była świadkiem potwornych wydarzeń końca pewnego imperium i samospalenia matki. To ukształtowało ją na całe życie, „zachowała w nozdrzach odór palącego się ciała matki”, a ten pchał ją do czynów, do zmian hinduskiej mentalności, do umożliwienia kobietom godnego życia i równej pozycji. Później, już jako królowa, matka miasta, czczona niczym wcielenie bogini, nie ustawała w wysiłkach, by plany te zrealizować. Dostąpiła największego zaszczytu i zarazem przekleństwa: dotknięta ręką bogini Parwati zyskała nadzwyczajne moce oraz długowieczność, która skazała ją na pożegnania z kolejnymi bliskimi osobami umierającymi z powodu starości. Ona zaś, wiecznie młoda, przeklinała ów dar, przez 249 lat. Niejedno widziała. Budowała i doskonaliła, by patrzeć, jak wszystko obraca się w pył za sprawą ludzkiej niedoskonałości.

Z wyobraźni i mocy otrzymanej od Parwati stworzyła ze zgliszczy wspaniałe królestwo, posadzone w spalonej ziemi ziarna ukorzeniły się w budowle, bujną przyrodę i ludzi. Pampa Kampana szeptała każdemu człowiekowi jego własną historię, tworząc go od podstaw, dając mu prawo do życia i własną wolę na przyszłość. Świeżo założone imperium, Bisnaga, czyli Miasto Zwycięstwa, miało być zarazem nową jakością, zwycięstwem kobiet nad niesprawiedliwością, nad patriarchalną przemocą, uciskiem, nietolerancją i ignorancją. Stawiane i rządzone było jednak słabą, ludzką ręką.

Salman Rushdie wykorzystał tutaj prawdziwą historię niezależnego sułtanatu założonego przez braci z hinduskiego rodu Sangama, Harihara i Bukkę. Stolicą został Widżajanagar (Miasto Zwycięstwa, dzisiejsze Hampi). Prędko przyłączono doń niemal całe południe Indii. Terytorium rozkwitło, nowoczesne i oświecone. Prężnie rozwijał się handel, panowała też niespotykana nigdzie indziej tolerancja dla każdej odmiany religii. Kobiety były równe mężczyznom, wykształcone, pełniły rozmaite, także wysokie funkcje w państwowej administracji. Brzmi niczym baśń, jednak wszystko działo się naprawdę, pomiędzy XIV i XVI wiekiem, w średniowieczu, określanym wszak często mianem ciemnych czasów. Magiczna aura, jaką autor otoczył rzeczywiste, zamknięte w kręgu siedmiu murów miasto, ma wymiar mitologiczny, odnosi się do ingerencji boskiej w sprawy ludzkiego świata, podkreślając ważną rolę pierwiastka duchowego.

Z nasion, marzeń, woli boskiej i ludzkiej determinacji na jałowej, spopielonej ziemi wyrasta Bisnaga, następczyni mistycznego królestwa Kiszkinthy i od razu wygląda „jak lśniąca metropolia porzucona przez wszystkich mieszkańców”. Ci zjawiają się zaraz potem, zrodzeni „we w pełni rozwiniętej postaci z brązowej gleby.” By nowe miejsce stało się domem potrzeba czasu, wspomnień, historii i ciągłości. „Nowi ludzie potrzebują opowieści, które im podpowiedzą, jakimi są ludźmi, uczciwymi, nieuczciwymi lub kimś pomiędzy.” Tak właśnie wyglądają początki miast, państw i imperiów. Wzrastając tworzą i wchłaniają legendy, wydarzenia, mity, przekazy, nasączając nimi kamień, piach i ludzkie umysły. Każde miejsce posiada własną opowieść, żywi się nią i dodaje kolejne ingrediencje, dorzuca osobiste elementy, rozbudowując ją dla następnych pokoleń.

Salman Rushdie to urodzony bajarz, erudyta i myśliciel. Otrzymaliśmy więc epos filozoficzny, szeroki i uniwersalny, łączący różnorodne gatunki, ale też rozciągający most między wiekami i miejscami, zamknięty w konwencji baśni. Nasze oczy otwierają się szeroko na pewną prawidłowość, nie dla każdego wcześniej dostrzegalną: „Odwrócenie się od historii umożliwia bowiem cykliczne powtarzanie się dawnych zbrodni.” Słaby, podatny na pokusy człowiek wpada raz po raz w pułapkę przekonania o swojej wielkości i związanej z nią całkowitej bezkarności, hamulce moralne puszczają, w pobliżu zaś ucha władcy już czekają kłamliwi doradcy. Każda, nawet najszlachetniejsza idea, przez lata podlega i ulega korozji zła, koniunkturalizmowi i pazerności jednostek. Wspomnijmy choćby utopijne, stworzone z marzeń Auroville, eksperymentalne miasto, podobnie jak Bisnaga położone w południowych Indiach. Miejsce pielgrzymek wielu idealistycznie nastawionych ludzi z całego świata, oazę harmonii i spokoju, „ludzkiej jedności”, założone w 1968 roku wokół samotnego drzewa pośrodku jałowej pustyni, podsypane garściami ziemi ze 120 państw naszego globu. Tutaj też coś poszło nie tak, zmagało się więc ono, i zmaga nadal z podziałami, chciwą zazdrością i przemocą.

I tu, i w Bisnadze zawiedli ludzie, pragnący więcej i więcej dóbr, ziemi, mający skłonność do nadużywania władzy, równający do boskości i depczący ideały. Nie uczymy się na błędach, nie wyciągamy należytych wniosków z przeszłości. Przeinaczamy ją, naginamy do własnych, egoistycznych celów, przekłamujemy, wycierając gumką niewygodne fakty, karmiąc lud grubo ciętą propagandą. Dlatego też po okresach prosperity, wolności i rozwoju przychodzi nieubłaganie czas klęski, wojen, zniszczeń i nietolerancji, trwający zwykle bardzo długo, gdyż tyrani łatwo nie oddają władzy.

Salman Rushdie pokazał ten proces na przykładzie mitycznego Miasta Zwycięstwa. My możemy prześledzić podobne historie na kartach kronik, przekopując archiwa, czytając prace historyczno-naukowe i wspomnienia. Również patrząc na Polskę nie sposób oprzeć się porównaniom. Fanatyczny mnich Widjasagar swoimi knowaniami dąży i doprowadza do przekształcenia się Bisnagi w państwo czysto wyznaniowe, z wszystkimi znanymi nam konsekwencjami dla niepokornych, heretyków, czarownic, odstępców od jedynej słusznej wiary. Sam nie dochowuje przy tym głoszonych zasad choćby wstrzemięźliwości. Skąd to znamy? Kobieca wolność odchodzi w zapomnienie, powraca uprzedmiotowienie i poddańczość. Rządzący mieni się bogiem i żąda stosownego dla swojej pozycji kultu. Też nic nowego pod słońcem.

Salman Rushdie nie daje nam przy tym arcypoważnego traktatu dydaktycznego, posępnego ostrzeżenia, gniewnego, walczącego manifestu. Otrzymujemy wieloaspektowy, ponadczasowy, egzystencjalny epos w baśniowej, uniwersalnej odsłonie, potoczysty i wciągający, zmuszający do poszukiwania znaczenia użytych metafor i przełożenia praw, zasad mitu na surową rzeczywistość. Nie brak też humoru, ironicznego żartu, dosłowność tutaj nie pasuje, wszystko jest snem o ludzkości, snem proroczym, wykładnią słabości i zawodności człowieka. Snem śnionym pod indyjskim słońcem, zanurzonym w aromacie pieprzu i goździków, w mocnych barwach i dźwięku piszczałek. Jeśli nawet ludziom pomaga z początku jakaś nadprzyrodzona siła, ja powiedziałabym – wzniosła przewodnia idea, z czasem pozostają oni sami ze sobą i swoją słabą wolą. Wówczas też zaczyna się upadek.

Jak zawsze ulegam urokowi style autora, jedynego i rozpoznawalnego, pełnego blasku i bogactwa duchowego, rozmachu, nieograniczonej niczym fantazji, która ożywia słowa zmieniając je w obrazy z „Baśni 1001 nocy”. Czuję tego ducha Wschodu, indyjski czar, poetykę latających dywanów i dżinów spełniających życzenia, bogów przemawiających z wysokości do maluczkich. Jednocześnie zaś główne przesłanie jest wyraźne i dobitne, droga od wielkości do zniszczenia, by po jakimś czasie znów się wznieść, nakreślona pewną ręką i perfekcyjnie rozrysowana. Czy zechcemy ją ujrzeć, przeanalizować, wyciągnąć wnioski… Cóż, bogowie zostawili nam wolną rękę, byśmy układali sobie życie, budowali świat i wychowywali przyszłe pokolenia. Wszystko zależy od nas samych. Pamiętajmy tylko, że czas jest określony, kiedyś się kończy. Mieszkańcy miasta Zereldy doskonale o tym wiedzą i dlatego „codziennie uwijają się z wielkimi siatkami, próbując schwytać minuty i godziny, które fruwają nad ich głowami niczym barwne motyle. Tym szczęśliwcom, którzy zdołają złapać trochę czasu i go połknąć – jest całkowicie jadalny i nawet smaczny – życie się wydłuża. Czas jest jednak trudno uchwytny i sztuka ta udaje się niewielu. I wszyscy mieszkańcy Zereldy wiedzą, że nigdy nie będą mieli go dość i że czas ostatecznie skończy się wszystkim. Smucą się, ale robią wesołe miny, bo są stoikami. Starają się wykorzystać dostępny im czas jak najlepiej.” Postarajmy się zatem pójść w ich ślady, nie marnować życia i nie schodzić z wyznaczonej sobie ścieżki uległszy marnym pokusom.
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

„Może taka jest historia ludzkości: krótkotrwała iluzja szczęśliwych zwycięstw w długim kontinuum bolesnych, rozczarowujących klęsk.”

„Miasto Zwycięstwa”, najnowsze dzieło Salmana Rushdiego, jest wspaniałą, epicką przypowieścią o naturze człowieka, świata, pułapkach władzy i nat...

Rozwiń

Zwiń

Trudno nam pogodzić się z faktem, że ludzie, miejsca, przedmioty związane z naszym dzieciństwem, młodością, z latami minionymi, zmieniają się, starzeją, niszczeją, ustępują miejsca nowemu, które przecież naturalną koleją rzeczy musi nastąpić. W braku innego wyjścia godzimy się z nieuniknionym. My także dojrzewamy, potrzebujemy przestrzeni, ciągnie nas ku przyszłości. To co było stanowi dla nas strefę odpoczynku, bezpieczeństwa, buforu, rzeczywistości która nas stworzyła dała siłę, ale zarazem pchnęła dalej. Sentyment, nostalgia, pragnienie dotknięcia własnej tożsamości, sprawdzenia ciągłości i zakorzenienia każą nam powracać, sycić się tym dawnym ciepłem i spokojem, dziecięcą beztroską, gdy wszystko wydawało się możliwe i mieliśmy odwagę po to sięgać. Dlatego wszelkie wspomnienia, pamiętniki i memuary mają pewną wspólną cechę – właśnie ową ciepłą tęsknotę za czymś, co nie powróci, a co zamknęliśmy w sobie na zawsze.

U Jakuba Ciećkiewicza również tej nuty nie brakuje, ale dodatkowo spowija ją jeszcze mgiełka oniryzmu, oderwania od rzeczywistości, czy może raczej przeniesienie jej realnej struktury w rejony baśniowej poetyki snu. Przypomina to nieco schulzowską metaforykę ze Sklepów cynamonowych, pozbawione jest jednak charakterystycznego dla niej rysu groteski i pewnej niesamowitości. To baśń z gatunku ciepłych i czułych, w których „ulica była matecznikiem wielkich białych motyli, które nigdzie indziej na świecie nie występowały. Kwiaty pachniały tu mocniej, drzewa były wyższe, a zieleń znacznie bardziej soczysta niż w innych krainach. Gwiazdy świeciły jak latarnie, noc rozświetlał miedziany księżyc, wielki jak miednica u pani Miniek. A komety przelatywały tak nisko, że można je było łapać w dłonie.” Tak oto autor zapamiętał SWÓJ Kraków, a przede wszystkim podkrakowską Olszę, jedyne w swoim rodzaju miejsce, pełne dziwów, ekscentryków, cudaków, gdzie czas „płynął szeroko, meandrował i bywało, że ktoś wpadł pomiędzy jego sploty, odbywając dziwaczną i pełną przygód podróż do przeszłości, która wciąż była w naszym mieście obecna, jak pacjent na granicy życia, podtrzymywany przez kroplówki i respiratory.”

Ów miniony świat niezwykle wyraźnie zapisał się w pamięci, jest bardzo sensualny, angażuje wszystkie zmysły, porusza dźwiękami, zapachem, kolorem, dociera do nas bezpośrednio i mocno. Po prostu stwarza się na nowo, zaczyna znów istnieć i zawłaszcza obecną, nijaką przestrzeń. Wkraczamy weń niczym do zaczarowanej krainy po drugiej stronie lustra, chcemy się rozgościć w miejscu, gdzie królują piwonie, te „Wielkie amarantowe kule perfum zawieszone na wątłych, zielonych łodygach”, gdzie „wokół słychać było ptasie śpiewy, stukoty i szelesty. Za oknami furkotały jaskółki budujące oazę prywatnego szczęścia na strychu”, a jesienią „ogród tonął w deszczu. Powietrze, napięte jak płachta wielkiego żagla, trzęsło się od spadających na ziemię błyskawic.” Każda pora roku miała coś atrakcyjnego do zaoferowania. Dzieciństwo ma w sobie magię, jest ona wyczuwalna w książce od początku do końca. To czas, gdy korytarze domu ciągną się w nieskończoność, wikłając w labirynt pełen niespodzianek, pokoje potrafią zmieniać swoje wymiary, raz skrywając tajemnice, innym zaś razem zdradzając sekrety i niedostępne skrytki. To nie powtórzy się już nigdy więcej. Ten czas… ten klimat…

Sierpień tutaj i sierpień u Schulza – trudno oprzeć się skojarzeniom i porównaniom. Tak jak i w wielu innych aspektach. Postacie żywcem wyjęte z innego wymiaru. Uzdrowiciel zwany Mistrzem, dokonujący rzeczy niemożliwych, szewc Serafin, który wygrał milion, „a potem się rozpił i umarł pod płotem”, artysta-prorok, który nagle zniknął, by potem wypłynąć w Paryżu jako światowej sławy fotograf. Nie brakuje tutaj ani świętych, ani bezbożników, głupków, hrabiów i wariatek, księży i „parchatych Żydów”, a każdy z nich przydaje rzeczywistości czegoś własnego, czyniąc ją wyjątkowo malowniczą, jak ze snu. Aby tak sugestywnie oddać obraz dawnej krakowskiej Olszy trzeba nie tylko miłości, ale też intuicji, wyczucia pewnego umiaru, by nie odkryć całej tajemnicy, dać ledwie jej przedsmak, resztę zaś pozostawić naszej wyobraźni.

Nawet śmierć jest tutaj bardziej śmiertelna, z każdą śmiercią odcinany jest potężny kawał spoistego, zakorzenionego świata, który nieodwracalnie się kurczy. Żyją jednak wspomnienia. Te pradziadów, dziadów, ojców nakładają się na siebie, trójwymiarowe, pełne głębi. Portrety legionistów i arystokratów, przestronne, osnute pajęczynami strychy, a tam wino sprzed lat o fantazyjnym smaku i mocy. To nici łączące teraz i niegdyś, napięte, rezonujące. Zamieszczone w książce licznie fotografie, czarno-białe, lekko wyblakłe, wciągają nas w swoje ramy. Pomarszczone uśmiechnięte twarze tych, co nie dali się życiu złamać i sami tworzyli historię Olszy, zdają się mówić: chodź, zobacz i wczuj się, to nasz świat, który zostawiliśmy wam, byście urządzali go dalej, pamiętając o tym, na czym został zbudowany. O ludziach, tradycji, miejscach i zdarzeniach. Każdy z nas ma własną Olszę, może więc pora ją sobie przypomnieć.
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

Trudno nam pogodzić się z faktem, że ludzie, miejsca, przedmioty związane z naszym dzieciństwem, młodością, z latami minionymi, zmieniają się, starzeją, niszczeją, ustępują miejsca nowemu, które przecież naturalną koleją rzeczy musi nastąpić. W braku innego wyjścia godzimy się z nieuniknio...

Rozwiń

Zwiń

David Heska Wanbli Weiden jest z pochodzenia Lakotą, czyli tubylczym Amerykaninem, jak określa Indian w swojej powieści „Zimowe kroniki”. Stąd też doskonale wie, o czym pisze, my zaś możemy wyczuć jego zaangażowanie emocjonalne w kreślenie sylwetek bohaterów i przedstawianie ich skomplikowanej sytuacji. Porusza przy tym temat mało znany, a bardzo interesujący i skomplikowany z punktu widzenia socjologii, psychologii, ale też po prostu ludzkiego spojrzenia na życie, temat mniejszości etnicznych przytłoczonych i zmarginalizowanych przez duże społeczności. Ostatnio głośno o tym, a i w literaturze, tej pięknej i tej dokumentującej fakty, jakby udało się przełamać pewne tabu. Autochtoniczna ludność Kanady, Australii, teraz też Ameryki, nareszcie doczekała się sprawiedliwej oceny swojego trudnego położenia, trwającej kawał czasu dyskryminacji, zyskała możliwość, by jej przeszłość, bogata historia wreszcie wybrzmiała.

W „Zimowej kronice” autor oddaje głos swoim współziomkom, tworząc powieść na poły sensacyjną, na poły zaś kryminalną, jednak z ważnym przesłaniem. Bohater to twardy facet po wielu przejściach. Zarabia na życie wymierzając sprawiedliwość na własną rękę. Można nazwać go samozwańczym, zaakceptowanym po cichu przez plemienną wspólnotę stróżem prawa. To konieczność spowodowana stanowymi zaniedbaniami. Trudno bowiem o rzetelne rozliczenie sprawców przestępstw w rezerwatach. Sprawy są umarzane, oddalane, zapominane, lekceważone. No, chyba, że ofiarą jest biały. Wówczas machina rusza pełną parą. W pozostałych przypadkach wszystko szybko rozchodzi się po kościach. Virgil nie narzeka więc na brak zleceń. Tym razem jednak wplątuje się w coś dużo większego, na skalę federalną. Rock Crow, jego dawny prześladowca ze szkoły, zabijaka i drań, skumał się z gangiem z Denver i rezerwat zasypały twarde narkotyki. Biorą je nawet uczniowie. 14-letni siostrzeniec Virgila omal nie stracił przez nie życia. Mężczyzna ma więc nie tylko zlecone zadanie do wykonania, ale też dodatkowo do zrealizowania prywatną wendettę. I federalnych tuż za plecami.

Warstwa kryminalna została poprowadzona bardzo sprawnie, napięcie rośnie… Rick nie jest łatwym przeciwnikiem. Nie jest też sam, a jego otoczenie to ludzie bezwzględni i niebezpieczni. W poszukiwaniach pomaga Virgilowi dawna dziewczyna, piękna Marie, która ma ku temu swoje prywatne powody. Widzimy, że dawne uczucie do końca nie wygasło i jego płomień, podtrzymywany przez wspomnienia i wspólny cel, znów zaczyna się rozpalać. Tak więc sama historia jest ciekawa, dynamiczna i wciągająca.

Nie jest to jednak tylko prosta powieść sensacyjna. Autor wspomina, że choć oczywiście dokonał wielu zmian, tak, aby historię zanonimizować, to mamy do czynienia z prawdą, z faktami, które domagają się społeczno-psychologicznej analizy. To niezwykle istotna wartość dodana, która podkręca odbiór tej powieści i nadaje jej o wiele szerszy kontekst. Zacznijmy od cytatu:
„W dawnych czasach, przed Kolumbem, żyli tu wyłącznie Indianie, nie było wieżowców, ani samochodów, ani ulic. Oczywiście wtedy nie używaliśmy słów Indianin ani tubylczy Amerykanin, zwyczajnie byliśmy ludźmi. Nie wiedzieliśmy, że z nas to same pijusy, nieroby oraz dzicy. Zastanawiałem się, jak się żyło bez tego ciężaru na barkach, ciężaru pomordowanych przodków, ukradzionej ziemi, krzywdzonych dzieci – brzemienia, które nosi każdy tubylec.”

W tych gorzkich słowach zawiera się właściwie wszystko, mają wielką moc rażenia. Społeczność zmarginalizowana, ze stygmatem „gorszej”, traktowana pogardliwie, nie bardzo ma się jak bronić i przynajmniej w części zaczyna utożsamiać się z wyznaczoną jej rolą. Przemoc, pijaństwo, lenistwo, niechęć bądź też niewiara w możliwość awansu społecznego skutecznie odbierają młodym nadzieję i zabijają w nich wolę walki. Ich ziomkowie robią co mogą, by wyrwać ich z zaklętego kręgu niemocy, pomóc im znaleźć sens życia, nadać mu właściwy kierunek. Przede wszystkim nie mogą zapomnieć, kim są, jakie jest ich dziedzictwo kulturowe.

Rezerwat owiewa mgiełka pradawnej indiańskiej magii, wierzeń, szamańskich zaklęć i ludowych tradycji. Część społeczności je podtrzymuje, kultywuje i upowszechnia. Leczenie przez medicine man`ów, namioty potów, wierzenia i talizmany, potrawy sporządzane jak niegdyś, zioła i przyprawy, okadzanie i obrzędy. To istnieje, zajmuje ważne miejsce, lecz nie w życiu wszystkich mieszkańców. Nie każdy chce być wierny tradycji, niektórzy pragnęliby o swoim pochodzeniu zapomnieć, wmieszać się w tłum, być postrzegani jako Amerykanie, bez określenia „tubylczy”. Konsekwencje tego bywają rozmaite. Jednak „(…) rezerwat ma się w sobie, wirtualnie, rezerwat to stan umysłu.” Jaki balans więc tu zachować, co jest lepsze, na przekór wszystkiemu nosić głowę wysoko jako Indianin, czy też nałożyć na twarz maskę i wtopić się w społeczność jakiegoś dużego miasta, z dala od rezerwatu i bliskich.

W zasadzie podczas lektury „Zimowych kronik” od razu nasuwa się skojarzenie z czarną ludnością i sformułowanie, także w systemowym odniesieniu białych do Indian – „amerykański apartheid”, ciśnie się na usta jako pierwsze. Widać też więź łączącą autora z jego ludem, dumę i radość, jaka musiała towarzyszyć mu w trakcie opisywania lakockiej kultury, jej głębokiej duchowości i bogatych obyczajów. To wartości mające duże znaczenie dla poczucia tożsamości i budowania wzajemnych relacji jako społeczności, którą łączą wieki, która ma szansę przetrwać w pełni sił i ambicji, godna szacunku.
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

David Heska Wanbli Weiden jest z pochodzenia Lakotą, czyli tubylczym Amerykaninem, jak określa Indian w swojej powieści „Zimowe kroniki”. Stąd też doskonale wie, o czym pisze, my zaś możemy wyczuć jego zaangażowanie emocjonalne w kreślenie sylwetek bohaterów i przedstawianie ich skomplikow...

Rozwiń

Zwiń

Nieco odmienny od znanych mi do tej pory zbiór refleksji i obserwacji Bogdana Frymorgena, tym razem dotyczący sytuacji w Ukrainie po zbrojnej inwazji rosyjskiej zwanej dla niepoznaki „wojskową operacją specjalną”, jakby nazwa mogła tutaj ukryć prawdziwe intencje agresora. Zaczęło się 24 lutego 2022 roku, zaś pierwsza notatka autora powstała dzień później. W tomiku znalazły się więc teksty pisane na gorąco, w miarę rozwoju wydarzeń, komentujące nie tylko działania wojenne, ale też w dużo szerszej perspektywie reakcję świata, w tym nas, Polaków, na tę bezprecedensową agresję.

Jego novum, to przede wszystkim aktualność w momencie publikacji na profilu autora w sieci, szybka reakcja w odpowiedzi na konkretny epizod, a co się z tym wiąże, emocjonalna, nieraz gorączkowa. Wartością dodatkową, bardzo istotną i unikatową, jest też możliwość porównania perspektyw, tej z 2022 roku z tą dzisiejszą, po ponad dwóch latach morderczych walk, znaczonych tysiącami mogił ludności cywilnej, przeciwko której ta agresja tak naprawdę jest skierowana. Zmieniło się wiele, nikt chyba nie przypuszczał, że te dwa lata jeszcze wzmocnią zaciekłość nie odnotowujących znaczących sukcesów Rosjan, nie osłabiając przy tym ducha walki i woli zwycięstwa strony ukraińskiej, nie wspieranej przez Zachód tak, jak należałoby to robić i jak to deklarowano. Jest więc początkowe zaskoczenie, oszołomienie i ogromna empatia. Jest radość z zaangażowania zwykłych Polaków w pomoc uchodźcom. Pamiętajmy, że wcale nie było to takie oczywiste, wziąwszy pod uwagę wcześniejszy konflikt na naszej wschodniej granicy. „W końcu „uchodźca” znaczy to, co ma oznaczać – człowiek uszedł z życiem i trzeba mu pomóc”. Ale jest też pytanie, które niepokoiło, i nadal trwoży, nie tylko autora: co będzie dalej? Na jak długo wystarczy wszystkim współodczuwania, serca, cierpliwości? Jak bardzo zasadne są nasze obawy przekonujemy się już teraz, a tymczasem końca wojny nie widać…

Jestem w tym wszystkim razem z Bogdanem Frymorgenem, czuję dokładnie to samo, oglądam, czytam, wpłacam na zbiórki, martwię się o te biedne dzieci, którym z dnia na dzień odebrano poczucie bezpieczeństwa, a z tym dzieciństwo. Pojawiły się teraz tutaj, między nami, bawią się z moją wnuczką na placu zabaw na łódzkim Radogoszczu, jak i na wielu placach w całej Polsce, chodzą do szkół z naszymi dziećmi, a myślą biegną do własnego domu, o ile ten jeszcze stoi, do pozostawionych za sobą przyjaciół i bliskich.

Bogdan Frymorgen ma rzadki talent dostrzegania drobiazgów, wyławiania pojedynczych gestów, uczuć skrytych w głębi źrenic. Potrafi je przekuć w symbole, uczynić z nich ważny przekaz. Bo wojna to nie tylko walka dwóch armii, to przede wszystkim setki tysięcy pojedynczych dramatów, także tych nigdy nie do odwrócenia; śmierci, okaleczeń, traum, które rozciągną się na resztę życia. Niezwykle cenny jest krytycyzm autora, z jakim podchodzi do politycznych deklaracji przywódców państw, gdy dziwi się opieszałości w podejmowaniu decyzji o militarnym wsparciu Ukrainy, gdy woła niecierpliwie, że nadszedł czas na czyny, nie marnujmy go więc na pustą gadaninę. Z goryczą podsumowuje także wspólny zanik pamięci w kwestii budapeszteńskich deklaracji. Robi to oczywiście z klasą, nikogo nie obrażając, za to stanowczo, przytaczając na poparcie swojego stanowiska miażdżące fakty, mające siłę kamieni.

To żywe kadry historii. Tej wspólnej, wielkiej, i tych indywidualnych, wcale nie mniejszych gatunkowo. Gdy „Worek wielkości człowieka spada do długiego głębokiego dołu” wspólnej mogiły, spowija przecież ciało męża, ojca, brata, przyjaciela… który mógł żyć, gdyby nie chore ambicje dyktatora. Wobec wszechobecnej technologii, gdy nagrania z telefonu komórkowego w moment trafiają do ludzi na całym świecie, wszyscy jesteśmy po trosze uczestnikami dramatu, słyszymy okrzyki przerażenia, wybuchy, płacz, widzimy rozmazaną łzami krew. Nie da się tego odzobaczyć, zamknąć się w pancerzu obojętności nad filiżanką cappuccino z pianką. W nocnych koszmarach przeżywamy to jeszcze raz, na nowo, bez końca. Bogdan Frymorgen przytacza śnione przez siebie wojny, mamy okazję porównać je z tymi naszymi i poczuć ludzką wspólnotę. Są jednak tacy, na których te obrazy nie działają, tak, naprawdę są. I zastanawiam się nieraz, czy ten brak uczuć jest zakaźny niczym wirus, czy jest wyleczalny?

Dziękuję też za piękne słowa o ukraińskich kobietach, tych, które własnym ciałem chronią dzieci, i tych, które ramię w ramię z mężczyznami walczą na froncie z wrogiem. Doceniam też uważność na los wszystkich bez wyjątku. Autor niejeden raz rozważa sytuację rosyjskich jeńców, młodych chłopaków posłanych na śmierć. To trudne do oceny, na pewno nie zerojedynkowe zjawisko. Wielu z nich zostało zabitych przez własne oddziały, których zadaniem było odstrzeliwać dezerterów. Nie każdy chce zabijać. Choć takich co chcą jest po rosyjskiej stronie wystarczająco dużo. Gdzie są więc matki rosyjskich chłopców, gdzie ich dziewczyny i żony? Czemu wszyscy boją się do tego stopnia, że nawet perspektywa śmierci nie wyprowadzi ich na ulice rosyjskich miast? Czyżby propagandowy przekaz był tak przekonujący, że wyłączył ludziom funkcję myślenia? Biorąc pod uwagę ostatnie 8 lat w Polsce nie powinniśmy się chyba jednak temu dziwić. Autor rozmyśla nad kwestią odpowiedzialności rosyjskiej ludności i jest w tym surowy, gdyż nie sposób nie dostrzec, iż: „To olbrzymi kraj, w którym mieszkają sto czterdzieści cztery miliony ludzi. Mogą bezczynnie patrzeć na popełniane barbarzyństwa albo im się przeciwstawiać.” Można wiec zastanawiać się, co jest z tym narodem nie tak… I jeszcze jedno… jakże inaczej podchodzimy do wojny, gdy jest tuż za naszym progiem, gdy trzeba co i rusz podrywać maszyny, bowiem nieprzyjazne samoloty, a nawet zbłąkane rakiety, naruszają naszą przestrzeń powietrzną. To ciekawe spostrzeżenie, którego prawdziwość od jakiegoś czasu możemy testować na własnej skórze.

Zapiski Bogdana Frymorgena, poza szczerą emocjonalnością i udaną próbą ujęcia w literackie ramy, uporządkowania tego, co samo w sobie jest impulsywnym chaosem, stanowią odzwierciedlenie uważnego i nie dającego się łatwo oszukać grze pozorów umysłu dziennikarza, fotoreportera, człowieka o szerokich horyzontach, nie od dziś przyglądającego się światu. Stąd różnorodność poruszanych zagadnień, ale także rozpatrywanie każdego z nich w wielu kontekstach, unikanie wyciągania pochopnych wniosków z tego, co nad wyraz złożone i niejednoznaczne. Teksty obejmują zaledwie dwa pierwsze miesiące wojennej zawieruchy w Ukrainie, wiem, że pisane były, i są, przez cały czas. Słowo „pierwszy” dodane do tytułu, pozwala mieć nadzieję na kolejne publikacje, na co czekam, by móc znów porównać moje, i autora, odczucia oraz przewidywania sytuacji. Ta zaś wciąż dynamicznie się zmienia i domaga się, byśmy dotrzymywali kroku wydarzeniom i korygowali na bieżąco błędy w swoich wcześniejszych zapatrywaniach, niekiedy niestety naiwnych, powtarzając sobie: „tak łatwo nie zmęczysz mnie, wojno, nie doprowadzisz do znużenia. Tyle mogę dla ciebie zrobić.”
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

Nieco odmienny od znanych mi do tej pory zbiór refleksji i obserwacji Bogdana Frymorgena, tym razem dotyczący sytuacji w Ukrainie po zbrojnej inwazji rosyjskiej zwanej dla niepoznaki „wojskową operacją specjalną”, jakby nazwa mogła tutaj ukryć prawdziwe intencje agresora. Zaczęło się 24 ...

Rozwiń

Zwiń

Jak powiedział Artur Conan-Doyle: „(…) gdzie kobieta wchodzi w grę, należy zawsze postępować bardzo ostrożnie.” Przytaczam te słowa z przekornym uśmiechem jako motto niniejszej recenzji książeczki malutkiej, która nieźle zaskoczyła mnie swoją wyjątkowością i nieczęsto ostatnio spotykanym w literaturze absurdalnym poczuciem humoru. To opowiadania z kobietą w roli głównej, a raczej z jej różnymi, nieoczekiwanymi wcieleniami.

Jako, że słowo kobieta kojarzymy z takimi określeniami, jak np. tajemnicza, zmysłowa, nieprzewidywalna, zgubna, romantyczna, nie zabraknie tutaj erotyzmu (oj, nie zabraknie), magii, zaskoczeń, nawiązań do literatury, tekstów piosenek, filmów, popkultury… Wszystkie te dziedziny nie tylko kobiecość opisywały, wykorzystywały jej rozmaite aspekty, ale też kreowały nowe wzorce, najmodniejszy styl, decydowały, co jest cool, a co passe w kanonie kobiecości.

Czemu więc kolejna Alicja nie miałaby skusić znużonych codzienną rutyną współpasażerów, by podążyli za nią przez króliczą norę do o wiele barwniejszej krainy? Wszak przejście do Krainy Czarów można znaleźć wszędzie, gdy tylko bardzo się tego chce i wysili wyobraźnię. Najmniejszego trudu nie sprawi też kobiecie przeprowadzenie szalenie skomplikowanej akcji szpiegowskiej, nawet gdy musi działać nie tylko na dwóch frontach, a na wielu więcej. Jej urok osobisty i umiejętności wejścia w każdą rolę są niezrównane. Nawet dama z obrazu potrafi zawrócić w głowie współczesnemu malarzowi, a gorące uczucie stopi szklaną górę niczym łyżkę lodów.

To kompletnie zwariowane opowiadania, w których wszystko zdaje się możliwe. Postacie ze scenariusza ożywają i nie zgadzając się z koncepcją reżysera, postanawiają nakręcić własną wersję filmu. Calineczki spotykają nie do końca takich Olbrzymów, o jakich śniły, a koniec miłości wydaje się niewielkim dramatem, skoro można z tego zrobić story na Tik-Toka, prezentując przy okazji nienagannie przyczesane doczepy i makijaż permanentny z najlepszego salonu urody.

Kogóż my tutaj nie spotkamy! Kobietę narożną i latawicę, kobietę mściwą i tę, którą zemsta dosięga, damę, babę, królewnę Śnieżkę (a może jednak Śmieszkę?)… Mężczyźni ulegają im, by je później oszukiwać i zwodzić, opuszczają, by z pokorą powrócić i wpaść w sidła po raz kolejny, by iść „trasami pokrętnych myśli, obscenicznych zakrętów, mijać źródła rzek fałszywych łez.” To nie są retellingi baśni i przypowieści, choć czerpią z nich pełnymi garściami. Na myśl przywodzą ciągi skojarzeń złożone z tytułów i fragmentów tekstów kultury, tej masowej głównie, które tworzą nową jakość tekstu, absurdalnego, sugerującego kolejne znaczenia i perspektywy. Od Bradleya Coopera po Mickiewicza, od Ikei i Google`a po Matrix. Horror i baśń, kryminał i komedia – co się komu podoba. Przy tym fantastyczna zabawa konwencjami, zamiana ról, naigrywanie się ze stereotypów i oczywiście nieprzypadkowe ich przeinaczania, zderzenia słów, dopełniających się lub przeciwstawnych, by wywołać i uśmiech i zdumienie i pomieszanie.

Warto przeczytać uważnie, by odcyfrować wszystkie metafory, odnaleźć ukryte przesłania, a pod warstwą komizmu podszytego lekką ironią, dojrzeć też coś więcej. Autorka jest poetką. To się czuje w warstwie językowej opowiadań, w wymyślnych wygibasach, które wywracają pierwotne znaczenia na nice, szukając ich nowego wymiaru, chętnie eksperymentują z formą. Ale też nie dla samej zabawy słowem warto zapoznać się z tą specyficzną prozą. W tak atrakcyjnie lekkim anturażu zawiera się ostre spojrzenie na współczesność, na powierzchowność i sztuczność relacji, na ich interesowność i nieszczerość, na głupotę i bezmyślność, na brak inwencji i zatopienie w wirtualnym świecie, pogoń za nierealnymi marzeniami, niedocenianie tego, co tuż obok, cenne, w końcu traci blask i pokrywa się patyną zapomnienia.

Człowiek zawsze będzie stanowił doskonały i niewyczerpany temat dla literatury, również tej poetycko-satyrycznej, co widzimy w „Kobiecie narożnej”. Jeśli zaś postawimy go wobec zaskakujących okoliczności, skażemy na groteskowych sąsiadów, przydamy magicznych umiejętności i wrzucimy w świat absurdu i niedorzeczności, to przeżyjemy jedyną w swoim rodzaju przygodę. „Może wybierzesz Route 66 albo Road to Heaven, ale nigdy Road to Perdition. Na zatracenie masz czas. (…) Dlatego jak najszybciej wyrusz w drogę, nawet z One Way Ticket”.
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

Jak powiedział Artur Conan-Doyle: „(…) gdzie kobieta wchodzi w grę, należy zawsze postępować bardzo ostrożnie.” Przytaczam te słowa z przekornym uśmiechem jako motto niniejszej recenzji książeczki malutkiej, która nieźle zaskoczyła mnie swoją wyjątkowością i nieczęsto ostatnio spotykanym w...

Rozwiń

Zwiń

To pierwsza taka monografia na naszym rynku wydawniczym, niezwykle barwna i ciekawa, rzucająca światło na epokę oświecenia w Polsce i w Europie oraz na miejsce kobiet w społeczeństwie, a także ich coraz wyższą świadomość własnych zainteresowań i możliwości ich realizowania. Podróże nie tylko pozwalały poznać świat, doświadczyć jego różnorodności, poszerzając tym samym horyzonty, otwierając oczy na odmienność, ale też zachęcały do samodzielności, do nauki języków, wyrabiania sobie własnych opinii i konfrontowania ich z rzeczywistością. W czterech ścianach domu kobieta była skazana na czerpanie wiadomości z drugiej ręki, najczęściej męskiej, przyswajając sobie przy okazji cudze stanowisko, być może kompletnie inne niż byłoby jej własne w tej sytuacji. Teraz zaś może o wszystkim przekonać się sama, sama być źródłem sądów i przekonań. Oznacza to samoświadomość, rozwój i poszerzenie własnej swobody, o ile oczywiście chciało się z tych możliwości czerpać. Niekoniecznie podobało się to mężczyznom, przyzwyczajonym do narzucanej kobietom roli żony, matki i strażniczki domowego ogniska. Stąd też ich widoczny dystans wobec owej mody na kobiece wojażowanie.

Autorka skupia się oczywiście na pewnym wycinku czasowym, obejmującym lata 1740-1830 oraz na konkretnej grupie społecznej – kobietach wywodzących się z elity narodu, czyli z rodów magnackich i szlacheckich. Inaczej książka nasza musiałaby siłą rzeczy upodobnić się do wielotomowej encyklopedii, nie do zgłębienia. Poszczególne rozdziały przybliżają nam różne zagadnienia związane z głównym tematem, badając go z każdej strony bardzo rzetelnie. Zaczynamy od bodźców, jakie pchnęły kobiety do podróży, te zaś bywały rozmaite, od podroży poślubnych poczynając, na wymuszonej lub spowodowanej innymi czynnikami emigracji kończąc.

Kobieca aktywność społeczna niezwykle się w epoce oświecenia ożywiła, co także miało swoje przełożenie na chęć lub nawet konieczność wyruszania w podróż. Wszak była to epoka rozumu, wiedzy, doświadczenia, budzenia się z letargu i wzrastania ochoty uczestniczenia w życiu, tym ogólnospołecznym i tym osobistym. Nie dziwi oczywiście fakt, że tak ważne decyzje, jak wyjazd, a już szczególnie poza granice Polski, kobiety uzależniały od zgody mężów czy też rodziców. W pełni wolne w wyborach były tylko wdowy. Obyczaje różniły się od dzisiejszych, status kobiety również. Zwykle też w podróż wybierały się pod męską opieką. Najbardziej fascynujący okazał się dla mnie rozdział poświęcony samej podróży, zatytułowany „Codzienność w drodze”. Walory literackie opracowania znakomicie podkręcają licznie przywołane tutaj cytaty z epoki. Trzeba bowiem podkreślić, że ówczesne kobiety nie tylko wojażowały, zwiedzały, ale też często starały się swoje wrażenia utrwalać na piśmie i czyniły to w nader interesujący sposób, o czym możemy się sami przekonać. To jeszcze czasy sprzed wielkiej rewolucji przemysłowej, sprzed „wieku pary i elektryczności”. Podróżuje się więc romantycznie – powozem, zwykle w większym gronie, bo tak bezpieczniej i raźniej. Może „romantycznie” nie jest jednak określeniem w pełni trafnym, zważywszy na stan ówczesnych dróg i traktów, zwykle opłakany.

Pojęcie o życiu w dobie oświecenia przybliżają nam, licznie w książce zamieszczone, ilustracje i ryciny. Bardzo się przydają, by stworzyć odpowiedni klimat, współgrają z treścią monografii. Dowiadujemy się na przykład, że już wówczas były surowe kontrole na granicach, poszukiwano przemycanej kontrabandy i srodze za takową karano. Jak pisała Anna Paulina z Sapiehów Jabłonowska: „Każde dwie mile opłacać coś trzeba, to konie, to ludzi, to drogę, to na ostatek, gdy pretekstu nie masz już do czego wzięcia, to ostatni ten wynajdują, że to jest droga, którą cesarz jeździ (…) Na ostatek cło ostatnie wiedeńskie jest jedno z najniegodziwszych rzeczy, (…) do ostatniego gałgana rewidują, kawałek każdy nowy opłacony być musi.” Czyta się te urywki z ochotą, są niesamowicie obrazowe, działają na wyobraźnię.

Oberży i zajazdów nie było zbyt wiele, niekiedy trzeba było nocować w powozie. Zdarzało się i tak: „Noc spędziliśmy w Castelnuovo. Pensjonat był przykładem tego zaniedbania: bardzo brudny, ledwo co dostaliśmy dwa niewygodne łóżka.” Przyznacie, że dla magnackiej córki czy szlacheckiej żony rzecz nie do przyjęcia, a jednak nie zniechęcało to skutecznie do podróży. Widzimy przy tym, że krytyczne uwagi dzisiaj i 300 lat temu zdają się podobne, w podróży jesteśmy zdani na warunki, jakie zastaniemy, nie wszystko da się przewidzieć.

Bezradnych podróżnych spotykają przeróżne uciążliwe perypetie, o których my czytamy w ciepłym, oświetlonym lampą, przytulnym pokoju. Niestraszne nam więc te wszystkie załamania pogody, rozbójnicze bandy grasujące na trakcie. Za to później, już przybywszy na miejsce, można było pomyśleć, jak wypełnić sobie kolejne dni. Tego także nie pominięto w monografii polskich podróżniczek. Czy to udawały się na kurację do tak zwanych „wód”, czy w podróż krajoznawczą, sporo czasu zajmowało im bogate życie towarzyskie. Jeśli w okolicy przebywał król, zdarzały się i dworskie audiencje, i bale. Bywało też niestety tragicznie: śmierć od pioruna, więzienie za długi, pamiętać bowiem należy, że, jak chce przysłowie „Nieszczęście nie po górach, lecz po ludziach chodzi.”

Książka wciągająca, napisana z werwą, ale też starannie przemyślana i opatrzona całym szeregiem przypisów i obszerną bibliografią. Uwzględnia najprzeróżniejsze aspekty podróży i turystycznej aktywności XVIII wiecznej kobiety, podając przykłady, cytując źródła, by przekazać nam jak najpełniejszy obraz, Można rzec, że już sama lektura jest niezłą przygodą, pouczającą i dostarczającą rozrywki. Sceny znane nam z literatury pięknej, tutaj zostają posegregowane, zatytułowane i opatrzone stosownym komentarzem. Nam zaś nie pozostaje nic innego, jak zweryfikować nieco swoje poglądy na temat słabości i podległej roli kobiet wieku oświecenia. Okazuje się, ze nawet w tym, wówczas dość sztywnym gorsecie zasad i konwenansów, kobiety potrafiły znaleźć dla siebie ścieżkę, która pozwoliła im podążać ku marzeniom i nie lękały się na nią wkroczyć.
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

To pierwsza taka monografia na naszym rynku wydawniczym, niezwykle barwna i ciekawa, rzucająca światło na epokę oświecenia w Polsce i w Europie oraz na miejsce kobiet w społeczeństwie, a także ich coraz wyższą świadomość własnych zainteresowań i możliwości ich realizowania. Podróże nie tyl...

Rozwiń

Zwiń

Brazylia widziana oczami potomków zniewolonych przed laty Afrykańczyków to bardziej piekielna otchłań aniżeli raj, jakim ją widzą turyści. W XX wieku sytuacja czarnej ludności nie wygląda wcale lepiej niż kiedyś, więc określenie ich pracy jako niewolniczej nie będzie nadużyciem, a stwierdzeniem faktu. Zaś ich pogodzenie z losem budzi zrozumiały odruch sprzeciwu u czytelnika.

Brazylijska prowincja, ubogie, gliniane chaty, zmywane ulewami, bezkresne pola ryżowe, i widoczne z daleka pochylone, zgięte w kabłąk plecy zmęczonych rolników, harujących nie dla siebie, a na wygodne życie właścicieli hacjend, dzieci zamiast zabawą zajęte od świtu przepłaszaniem starzyków, „maciupeńkich szkodników o czarnych, lśniących w świetle jutrzenki niemalże na niebiesko piórach.” Stałe zmagania z przebiegłą naturą raz przechylają szalę zwycięstwa na stronę człowieka, częściej jednak to przyroda udowadnia, kto tutaj rządzi, zsyłając suszę, czy też dla odmiany niepowstrzymane strumienie deszczu, podmywające grunt i zagrażające nie tylko plonom, ale i ludzkim siedzibom. Słabi nie mają szans przeżycia, silni zaś zużywają wszystkie zapasy energii, by doczekać jutra, na bunt sił już nie pozostaje.

Życie wioski toczy się siłą rozpędu, od rana do wieczora. Zeka Kapelusznik, wioskowy uzdrowiciel, szaman, noszący w sobie opiekuńczych nieziemskich, pomagający w potrzebie każdemu, jest bezapelacyjnie najbardziej szanowaną osobą. To ojciec naszych bohaterek, Bibiany i Belonizji, które los złączył po raz pierwszy jako siostry, a powtórnie jeszcze silniejszym węzłem, poprzez nieszczęśliwy wypadek w dzieciństwie. Wydarzenia poznajemy bezpośrednio z ich relacji.

Naturalistycznym obrazom trudnego, wiejskiego bytowania, zmagań z żywiołem i pańskimi kaprysami właścicieli hacjendy Agua Negra, wykluczenia i pogardy rasowej, towarzyszy tajemna moc wierzeń, duchów opanowujących ludzkie ciała, świętych, także gustujących w towarzystwie człowieka, klątwy prześladującej rodzinę Donany oraz przewijającego się w rodzinnej historii świetlistego noża z rękojeścią z kości słoniowej i tajemniczych przesądów, od których nie jest wolny żaden z mieszkańców. Wiele z nich to pozostałości po afrykańskich mitach, których bohaterowie: Stary Nago, Oxossi czyli łowca, Mae D`Agua – Matka Wód, Rita Rybołówka, przywędrowali tu wraz ze swoim uprowadzonym z Czarnego Lądu ludem, by go strzec. Wierzenia te wrosły w nową ziemię, użyźnione cierpieniem i nasiąkające tutejszym obyczajem stworzyły się niejako na nowo, rozbudzając nadzieje co do swoich magicznych możliwości. Dla ludzi żyjących w symbiozie z ziemią i w pokornym szacunku wobec nieba, wiara w niepoznane, nadprzyrodzone, nie była ani czymś osobliwym, ani nowym. Żyją więc schwytani niejako w dwa ognie, kłaniając się ziemskim panom i niewidzialnym duchom, ani trochę zaś nie wierzący we własną sprawczość jako pojedynczych ludzi czy też jako silnej grupy. Bibiana mówi: „byłam przyzwyczajona do obecności nieziemskich na wieczornicach jare. Mieszkałam w domu uzdrowiciela Zeki Kapelusznika, dorastałam wśród obłąkańców i modłów, wśród krzyków, korzennych syropów, świec i bębnów.” Życie i śmierć, sacrum i profanum, ciało i ducha dzieli tu bardzo niewiele, często wręcz się przenikają. To właśnie jest bardzo silnie wyczuwalne w powieści, owo złączenie zwyczajności i niesamowitości, zmysłowość i sensualność, jakaś siła niezwykła w człowieku, która nim włada, pozbawiając go własnej woli, każąc iść za sobą. Na tym między innymi zasadza się moc i urok powieści brazylijskiego autora, którą znakomicie przetłumaczył Eliasz Chmiel, sam będący pisarzem („Rozdroża”), a także podróżnikiem i znawcą kultury brazylijskiej.

Jest jeszcze coś, co czyni tę powieść wyjątkową. Mam na myśli zrównoważenie wszystkiego co złe, opresyjne, niegodziwe, więzią międzyludzką, wzajemnym wsparciem i zrozumieniem, jakie łączą mieszkańców hacjendy i czynią z nich wspólnotę. Systemowy rasizm, przemoc w rodzinie, podkręcana jeszcze przez wszechobecny alkohol, niewolnicza praca i łupienie gospodarstw i tak biednej ludności z resztek zapasów. „Strach przed każdym krokiem, strach przed niespodobaniem się, strach przed istnieniem. Strach, że ty i to, co robisz, nie będzie w ich guście, że nie w smak będą im twój zapach, twoje włosy, twój kolor; że nie polubią twoich dzieci, twoich pieśni, naszego siostrzeństwa, braterskości. Gdzie byśmy nie poszli, natrafialiśmy na naszych krewnych, nigdy nie byliśmy sami. Jeśli nie byliśmy krewnymi, to się nimi stawaliśmy.” Bierność, uległość, poddańczość i kompletna bezradność, zadziwia więc i wywołuje złość. Chciałoby się krzyknąć – zróbcie coś, razem jesteście przecież silni! To właśnie czyni Severo, edukuje mieszkańców co do ich praw, budzi w nich ducha walki, wykorzystując swoje doświadczenie nabyte w związkach zawodowych w mieście. Zaś w mikroskali, w pojedynczych sytuacjach przemocy i niesprawiedliwości domowej, widzimy w podobnej akcji Belonizję, wyrastającą stopniowo na wioskową feministkę, kobietę o wielkim sercu i dzielności.

Wszystkie gromadzące się nad wiejską społecznością Agua Negra nieszczęścia, zarówno te całkowicie niezależne od człowieka, jak klęski żywiołowe, te niezawinione przez wioskową ludność, jak prześladowania i wykorzystywanie, ale także te spowodowane przez własne nałogi i bezradne trwanie w przestarzałym porządku społecznym, konsolidują ludzi jako wioskową społeczność, wymuszają solidarność i współpracę. Ci ludzie żyją razem, dzielą się skromnymi zasobami, pomagają sobie w odbieraniu porodów i leczeniu chorób, świętują, modlą się, uczestniczą w pielgrzymkach we wspólnej intencji, ale też w odczytywaniu przekazu opiekuńczych duchów, które im towarzyszą w tym życiu, przeoranym krzywym pługiem, poranionym, pełnym nierównych bruzd i pułapek. W tym są silni jak nikt. Wioska żyje na uboczu, z dala od wielkich miast, iventów i przełomowych wydarzeń. Polityka tutaj nie dociera. Trudno jednak, by całkiem zapomniała o nich cywilizacja. Prąd, pierwszy telewizor, lodówka… i dążenie do czegoś więcej, jakie się pojawia wraz z powiewem wielkiego świata, innych przestrzeni, uświadomienie sobie własnych praw i możliwości. Może już czas przestać polegać tylko na nieziemskich. Może jednak pora przebudzić się i wziąć sprawy w swoje ręce…

Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

Brazylia widziana oczami potomków zniewolonych przed laty Afrykańczyków to bardziej piekielna otchłań aniżeli raj, jakim ją widzą turyści. W XX wieku sytuacja czarnej ludności nie wygląda wcale lepiej niż kiedyś, więc określenie ich pracy jako niewolniczej nie będzie nadużyciem, a stwierd...

Rozwiń

Zwiń

Prozatorski debiut szwajcarskiego pisarza z pierwszej połowy XX wieku jest obiecującą zapowiedzią jego dalszego pisarstwa. Czy Fritz Kocher to alter ego autora? Bardzo możliwe, choć on sam twierdzi, że są to autentyczne zapiski młodo zmarłego chłopca, które pozyskał od jego matki. Skąd ta chęć przeniesienia się w świat dzieciństwa? Rozmyślałam trochę nad tym. Być może Walser postanowił posłużyć się dziecięcą wrażliwością na świat, która pozwala powiedzieć więcej i szczerzej, nie oglądając się na konwenanse, niż jakakolwiek inna perspektywa. Dziecku wybacza się nawet najokrutniejszą prawdę, przy tym jej nie lekceważąc.

Tomik prezentuje krótkie, jedno, dwustronicowe spostrzeżenia, jakie czyni Fritz – uważny świadek dnia codziennego, nazywając je „wypracowaniami”. Są spontaniczne, niekiedy urwane w pół zdania, przerwane dzwonkiem oznajmiającym koniec lekcji, a może też utratą zainteresowania małego pisarza. Jest z niego sumienny uczeń, wręcz idealny, skoro sam zwraca uwagę na własne błędy i niedociągnięcia, ganiąc się za nie. Fritza zajmują zarówno ludzie, jak i natura, zarówno wielkie miasto, jak cichy, odludny las. Znakomicie potrafi odmalować scenkę rodzajową z jarmarku, jak i ze spaceru ulicą czy też z sali lekcyjnej. Gorzej, gdy temat ma wymyślić samodzielnie, stanowczo woli otrzymać konkretne zadanie do wykonania. Cieszy się życiem i wszystkim, co dookoła. Można by rzec – wieczny optymista, człowiek dobrego, łagodnego serca, uprzejmy i spostrzegawczy. Przy tym nad wiek inteligentny. Sformułowania zrazu dziecinnie naiwne wieńczy często prawdziwie dorosła puenta, umyślnie krytyczna, jednak wyrażona w oględny, powściągliwy sposób. Wtedy orientujemy się, że owo prostoduszne zagajenie miało charakter prześmiewczy, choć poczciwy.

Tematyka tych dziecięcych wprawek jest dość bogata. Począwszy od tak szerokiego, niemożliwego do zgłębienia zagadnienia, jakim jawi się człowiek, według bezkompromisowej oceny Fritza, istota dość ułomna, niedoskonała w swoim dążeniu ku rozwojowi, bowiem co i rusz wodzona na pokuszenie i mu ulegająca. Mamy też fundamentalne pojęcia, jak przyjaźń i ojczyzna, która napawa Fritza dumą i której chciałby służyć. Tymczasem jednak pisze rozżalony: „Jestem jak na łańcuchu. Czuję się dorosłym, rozumnym człowiekiem i tylko lustro, które ukazuje mi mój obraz, dowodzi mi mojej nic nieznaczącej młodości.” Wiele uwag przez niego czynionych to bardzo roztropne i logiczne spostrzeżenia, wywiedzione z konkretnej, zaistniałej sytuacji. Czyż nie jest bowiem prawdą, że doznane rozczarowania są najlepszą nauką życia, a bieda nie zawiera w sobie nic dobrego, przy czym litość jest dla biedaka upokarzająca. Na każdy temat Fritz ma wyrobioną, przemyślaną opinię, z którą z reguły trudno się nie zgodzić. Zastanawia owo zderzenie sformułowań bardzo naiwnych i sentymentalnych z niezwykle pragmatycznym, racjonalnym spojrzeniem. Krytycznym także wobec siebie samego: „Na to, żeby zostać lekarzem, brak mi ochoty, na księdza brak mi talentu, na prawnika brak mi wytrwałości, a zostać nauczycielem – to już wolałbym umrzeć.”

Z zachwytem przygląda się światu, docenia jego uroki, dostrzega nawet maleńkie przejawy życia, rozróżnia i rozważa odmienny koloryt każdej pory roku. „Śnieg to iście monotonny śpiew. Dlaczego barwa nie miałaby robić wrażenia dźwięku! Biel to mamrotanie, szept, modlitwa. Ogniste kolory, na przykład jesienne, to krzyk. Zieleń pełni lata to wielogłosowy śpiew w najwyższej tonacji.” Widać tu uważność i wrażliwość, a także umiejętność zatrzymania na chwilę rzeczy ulotnych, byśmy mogli im się przyjrzeć. Natura w utworach Fritza Kochera sprzęgnięta jest z człowiekiem i wywiera niepośledni wpływ na jego życie, podobnie sztuka. Po prostu są, jakoś specjalnie nie trzeba ich szukać, same nas odnajdują, by zniewolić i uzależnić od siebie. Poczucie piękna i umiar są dla Fritza (i autora także) jednymi z ważniejszych wartości, wizytówką człowieka.

Robert Walser, wchodząc w rolę małego chłopca, znakomicie się bawi wodząc nas na manowce, zrazu operując egzaltowanymi, płytkimi sformułowaniami, by w końcu zaskoczyć głębią podsumowania w kolejnym zdaniu. Celowe jest przeciwstawienie niedojrzałej, dziecięcej fantazji surowej prozy życia, której sam Fritz/ alter ego Walsera nie zdołał doświadczyć, przedwcześnie umierając. Pozostał niewinny i nieświadomy w swoim szczęśliwym dziecięctwie, a autor dopisał jego refleksjom rozczarowanie i gorzką pigułkę prawdy dorosłego życia.
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

Prozatorski debiut szwajcarskiego pisarza z pierwszej połowy XX wieku jest obiecującą zapowiedzią jego dalszego pisarstwa. Czy Fritz Kocher to alter ego autora? Bardzo możliwe, choć on sam twierdzi, że są to autentyczne zapiski młodo zmarłego chłopca, które pozyskał od jego matki. Skąd ta ...

Rozwiń

Zwiń